Geur en kleur van urine en ontlasting

De geuren en kleuren van urine en ontlasting kunnen veel informatie geven over je gezondheid. Welke geur en kleur betekent wat?

We produceren per dag zo’n twee liter urine. Normaal gesproken is deze helder en lichtgeel tot felgeel van kleur. Dit wordt veroorzaakt door de kleurstof urochroom. Deze wordt continu en in dezelfde hoeveelheid geproduceerd. Bij minder geconcentreerde urine is de kleur lichter dan bij sterk geconcentreerde urine.

Maar urine kan ook kleurloos, bruin, zwart of zelfs paars zijn. Veranderingen in eetpatroon en schommelingen in de hormoonhuishouding hebben invloed op de kleur en geur van de urine. Maar ook bepaalde geneesmiddelen kunnen urine vreemde kleuren geven; vaak staat dit in de bijsluiter vermeld.

Wat betekenen kleuren van de urine?

Lichtgele urine

Wanneer er in korte tijd veel water wordt gedronken, kan de urine lichtgeel tot vrijwel kleurloos worden. Dit betekent dat er een lage concentratie urochroom in de plas aanwezig is, maar zegt niets over de gezondheid. De urine is gewoon sterk verdund door het vele vocht. Bij slecht ingestelde diabetes of slecht werkende nieren kan de urine ook lichter zijn.

Donkergele urine

Wanneer iemand te weinig heeft gedronken of er in korte tijd veel vocht verloren is, bijvoorbeeld door intensief te sporten of veel te transpireren, kleurt de urine donkergeel. Het vochtpercentage in de urine wordt dan kleiner en de concentratie urochroom groter. Ochtendurine is vaak geconcentreerder en dus donkerder van kleur, omdat je ‘s nachts veel transpireert.

Witte urine

Een hoog gehalte aan fosfaatzouten in de urine kan deze witter maken. Dit is vaak pas aan het einde van de urinestraal zichtbaar omdat de fosfaten dan neerslaan. Het is in principe niet gevaarlijk, maar het kan wel irriteren en in sommige gevallen nierstenen veroorzaken. Witte urine kan ook duiden op een lekkage van het lymfestelsel naar de urinewegen of de nieren. In beide gevallen is het verstandig even langs de huisarts te gaan.

Grijze urine

Grijsachtige urine kan wijzen op beginnende nierstenen. Deze stenen beginnen vaak als microscopisch klein gruis dat in de urine terug te vinden is. Is de urine grijs en heb je pijn of een branderig gevoel bij het plassen? Ga dan even naar de huisarts. Voldoende drinken is in dit geval extra belangrijk.

Zwarte urine

Zwarte urine betekent meestal dat er melanine wordt uitgescheiden via de urine. Dit kan voorkomen wanneer iemand huidkanker (melanomen) heeft. Ook een bepaalde stofwisselingsziekte, ochronose, kan voor zwarte urine zorgen door uitscheiding van de kleurstof alkapton.

Bruine urine

Wanneer urine hemoglobine, spiereiwitten of andere afgebroken eiwitten bevat, kan deze een bruinige kleur krijgen. Ook de uitstoot van bilirubine – een stof die vrijkomt bij de afbraak van rode bloedcellen – kan een lichtbruine kleur urine tot gevolg hebben. Dit kan duiden op een leveraandoening. Is de urine bierbruin, dan kan er sprake zijn van geblokkeerde galwegen of van hepatitis. Donkerbruine urine die naar ontlasting ruikt, kan komen door een fistel. Neem bij langere tijd aanhoudende bruine urine voor de zekerheid even contact op met de huisarts.

Paarse urine

Wanneer de urine paars-rood van kleur is, kan dit duiden op de stofwisselingsziekte porfyrie. Dit is een verzamelnaam voor een aantal ziektes die te maken hebben met stoornissen in de aanmaak van rode bloedcellen.

Rode urine

Rode bietjes of rode kool kunnen de urine rood kleuren. Ook de menstruatie kan soms voor wat bloed in de plas zorgen. Wanneer de urine langere tijd rood is, wijst dit echter op bloed in de urine, oftewel hematurie. De meest voorkomende oorzaak van rode urine is echter een blaasontsteking of nierbekkenontsteking. Ook bij sikkelcelziekte of hydronefrose kan de urine rood kleuren. Omdat de oorzaken van bloed in de urine kunnen variëren van minder ernstig tot zeer ernstig, is het altijd verstandig contact met de huisarts op te nemen.

Waarom kleurt urine rood na het eten van bietjes?

Waarom verkleurt urine wel na de consumptie van bietjes en niet na rode kool? In bietjes zit betanine, een kleurstof die in rode kool en andere rode groenten en fruit (grotendeels) ontbreekt. Dat bietenrood wordt in het spijsverteringsstelsel niet altijd ontkleurd. Het pigment wordt dan in de darmen in het bloed opgenomen, waarna de nieren de overbodige kleurstof eruit filteren en lozen.

Omdat maagzuur essentieel is voor de opname van vitamine B12 circuleert op internet het advies om de roze-plas-test te doen: eet bietjes en check je urine. Is die gekleurd dan heb je weinig maagzuur, dus een tekort aan B12, wat tot gezondheidsklachten kan leiden.
Die test is onzin (1), zegt Jurgen Seppen, moleculair bioloog aan het Tytgat Instituut voor lever- en darmonderzoek van het AMC. Naast maagzuur spelen ijzer en darmbacteriën vermoedelijk een rol bij de ontkleuring, zegt hij. Bietjesurine duidt in ieder geval niet op gezondheidsproblemen.

Wat zegt de geur van je urine?

Zwavelachtige geur

Asperges geven urine een sterke geur door de manier waarop het lichaam ze verteert. De geur ontstaat bij de opname in het lichaam van zwavelachtige stoffen genaamd mercaptanen, die veelvuldig in asperges voorkomen. Dezelfde stof kun je ook vinden in rotte eieren, uien en knoflook. Niet iedereen produceert na het eten van asperges de beruchte ‘asperge-urine’ en niet iedereen ruikt deze geur ook. Waarschijnlijk beschikken sommige mensen niet over de enzymen om het asparaginezuur om te zetten. Daarnaast heeft de één een groter reukvermogen dan de ander.

Ammoniakgeur

Ons lichaam breekt aminozuren uit eiwitten af wanneer er te veel van zijn. De ammoniak die hierbij vrijkomt, wordt door de lever omgezet in ureum, ook wel urea genoemd. Dit wordt daarna met de urine uitgescheiden. Door onze hoge vleesconsumptie komt dit in westerse landen veel voor, want vlees zit boordevol eiwitten. Veel sporters nemen extra eiwitten voor de opbouw van de spieren. Ook zij kampen regelmatig met een ammoniakgeur in zweet en urine. Een sterke ammoniakgeur van je urine is een indicatie dat je niet voldoende water drinkt.

Ook onvoldoende inname van vocht vermindert de hoeveelheid urine en maakt deze sterk geconcentreerd, waardoor de urine een sterke ammoniakgeur kan hebben.
Een andere oorzaak is een blaasontsteking. Hierbij gaan de bacteriën die in groten getale in de blaas zitten de afvalstoffen afbreken. De hoofdafvalstof in urine is ureum. Wanneer dit afgebroken wordt, ontstaat er een ammoniakgeur.

Acetongeur

Wanneer de urine naar aceton ruikt is dat een teken dat de bloedsuikerspiegel erg hoog is. Het lichaam kan dan geen suikers meer uit het bloed halen en krijgt daardoor een tekort aan energie. Als alternatief gaat het lichaam vetten verbranden. Hierbij ontstaan ketonen als nevenproducten, waarvan aceton er één is.

Metaalachtige geur

De vitamines van het B-complex hebben invloed op de energiestofwisseling, zenuwstelsel en conditie van de huid en haren. B-vitamines zitten onder andere in bruin brood, aardappelen, groente, vis en vlees. Vitamine B-complex-supplementen kunnen een metaalachtige geur veroorzaken. Dit verschijnsel wordt minder wanneer het B-complex tijdens de maaltijd wordt ingenomen.

Visgeur

Urine die een visgeur heeft kan als oorzaak besmetting met trichomoniasis hebben. Dit is een SOA die veroorzaakt wordt door de parasiet Trichomonasvaginalis. Je kunt het oplopen door onbeschermde seks, maar ook door het delen van bijvoorbeeld handdoeken of washandjes. Trichomoniasis komt vrij veel voor, vaak in combinatie met gonorroe en chlamydia. De symptomen zijn hevige jeuk en een stinkende, schuimende, groengele urine.

Oorzaken van stinkende urine

De geur van urine vertelt veel over de gezondheid. Gezonde mensen hebben heldere, vrijwel reukloze urine. Oorzaken van stinkende urine kunnen zijn:

• Urineweginfectie. Deze infectie komt vaker voor bij vrouwen als gevolg van de anatomie en is de belangrijkste oorzaak van stinkende urine bij vrouwen.
• Vaginitis. Ontstaat ten gevolge van een bacteriële of schimmelinfectie met de gist Candida. Suiker bevordert verspreiding van schimmels, dus wordt het aangeraden voedingsmiddelen met een hoog suikergehalte te vermijden.
• Prostatitis. Dit is een aandoening die meestal wordt gekenmerkt door ontsteking van de prostaat. Deze walnoot-vormige klier bevindt zich alleen bij mannen, net onder de blaas.
• Nierstenen. Als calcium en oxalaat in de urine toenemen tot boven een bepaald niveau, kunnen kristallen worden gevormd. De gekristalliseerde stof scheidt zich af van de urine en blijft in de nieren achter. Uiteindelijk vormen de kristallen zich tot stenen. Dagelijks voldoende water drinken is hierbij extra belangrijk.
• Uitdroging. Onvoldoende vochtinname verlaagt het volume van de urine en maakt de urine zeer geconcentreerd. Een sterke ammoniakgeur van de urine is een indicatie dat er niet voldoende water wordt gedronken.
• Koffie. Deze drank heeft diuretische eigenschappen. Dit betekent dat het vochtverlies stimuleert. Dit leidt vaak tot uitdroging waardoor stinkende urine veroorzaakt kan worden.
• Medicijnen. Antibiotica voor de behandeling van bacteriële infectie staat er om bekend de urinegeur te beïnvloeden. Er wordt een gist-achtige geur waargenomen. Artsen schrijven bij antibiotica vaak multivitaminesupplementen voor. Deze supplementen leiden vaak ook tot een verandering van de urinegeur.
• Leverproblemen. Vooral stinkende donkere urine kan betekenen dat er van een leverziekte sprake is. Als de lever niet goed werkt, wordt meer bilirubine dan normaal uitgescheiden in de urine. Hierdoor krijgt de urine een donkere amberkleur.
• Diabetes. Mensen met diabetes hebben een hoge bloedsuikerspiegel. Het overschot aan suiker wordt vaak afgegeven aan de urine. Hierdoor krijgt de urine een kenmerkende zoete geur.
• Voedingsmiddelen. Door het eten van bijvoorbeeld asperges, veroorzaakt de afbraak van zwavelhoudende stoffen daarin stinkende urine.
• Vaginale zepen. Deze beschadigen de gezonde bacteriën in het genitale gebied. Daardoor wordt die ‘onaangename’ geur die je probeert te bestrijden alleen maar erger.
• Hormonen. De hormonen oestrogeen en progesteron hebben een milde invloed op de geur van urine. Daarom kan de ovulatie, maar ook zwangerschap ervoor zorgen dat de urine een onaangename geur krijgt.

Kleuren van de ontlasting en hun betekenis

Verkleurde ontlasting heeft vaak te maken met een medische aandoening. Zo kunnen bepaalde voedingsmiddelen, medicijnen en kleurstoffen de stoelgang van een ongebruikelijke kleur voorzien. Ook slijm in de ontlasting is doorgaans normaal, zolang er maar geen sprake is van zwartheid, rode bloedsporen, pus en/of wormpjes.

Verteringsstoornissen kunnen je darmmilieu ontregelen en de ontlasting anders doen kleuren. Een gezonde ontlasting heeft een lichtbruine kleur, een beetje pindakaasachtig. Naarmate de ontlasting langer in je lichaam blijft wordt de kleur donkerder. De kleur van je ontlasting kan diagnostische informatie opleveren.

Zwarte ontlasting kan bijvoorbeeld duiden op een bloeding in je maag of dunne darm, maar kan ook voorkomen wanneer je ijzertabletten slikt. Bij onvoldoende galproductie of obstructie van je galwegen kan je ontlasting er wit uitzien (stopverffeces). Dit komt doordat de galkleurstoffen, die je ontlasting normaal gesproken zijn donkerbruine kleur geven, niet of onvoldoende aanwezig zijn. Een grijze ontlasting komt vaak door een te grote gisting of door een galtekort. Groene ontlasting wijst juist op een teveel aan gal en een te lange verblijfsduur in je darm. Gele ontlasting kan komen door overmatig alcoholgebruik en een rode streep bij je ontlasting zie je bij een bloedende aambei of een scheurtje in de anus. Bij witte puntjes kan er sprake zijn van wormen of wormfragmenten.

Kortom: als je dagelijks omkijkt in het toilet en je ontlasting bestudeert, geven de uitgebreidere beschrijvingen hieronder je nog meer aanwijzingen.

Lichtbruine ontlasting

Een lichtbruine tot bleekbruine (ontkleurde) ontlasting kan komen door een gebrekkige voedselvertering of te veel zuivel in je dieet. Het kan zich ook voordoen ten gevolge van een verstoring van je lever (bijvoorbeeld hepatitis), gal of alvleesklier.

Zwarte ontlasting

Zwarte ontlasting duidt op ‘melena’ (geoxideerd “oud bloed”). Als een bloeding zeer hoog in je maag-darmkanaal ligt (slokdarm, maag e.a.), krijgt het bloed kans om te oxideren en te mengen met je ontlasting. Dan ontstaat er een gitzwarte, kleverige, teerachtige substantie met een typerende geur. De hoeveelheid bloed die leidt tot melena wijst op een aanzienlijke bloeding (zweer, perforatie, tumor e.a.). Zwarte ontlasting moet je dus uiterst serieus nemen. Koolstoftabletten tegen diarree (zoals Norit) of een overschot aan het mineraal ijzer bij een ijzersuppletie kan ook zorgen voor een zwarte ontlasting.

Grijze ontlasting

Een grijze ontlasting ontstaat meestal door problemen met je alvleesklier. Is je alvleesklier geïnfecteerd of je alvleesklierbuis verstopt, dan worden er te weinig vetverterende enzymen (lipase) uitgescheiden. Zodoende ontstaat vetdiarree (steatorroe), wat zich uit in een grijze tot grijs-witte, vette, brijachtige stopverfontlasting. Vetdiarree ontstaat ook door een vetrijk dieet of malabsorptie (verminderde voedingsstofopname door je dunne darm). Grijze ontlasting kan ook duiden op een leverfunctiestoornis of een hoge concentratie aan gisten in je ontlasting.

Groene ontlasting

Groene ontlasting bij volwassenen ontstaat meestal door een teveel aan galkleurstoffen. Een overschot aan galkleurstoffen in je ontlasting is het gevolg van een oververzadigde galblaas. Je galblaas wordt belast door overmatige productie van gal door je lever, een verminderde uitscheiding van galzouten door je galblaas of een verhoogde concentratie van cholesterol in je gal. Groene ontlasting ontstaat meestal door problemen met je galblaas of lever. Je ontlasting kan overigens ook groen kleuren bij het eten van veel groene bladgroenten of groene koolsoorten (bladgroen / chlorofyl). Daarnaast kan er sprake zijn van een dysbiose (overgroei van ziekmakende bacteriën). Clostridium bijvoorbeeld is een bacterie, die door antibioticagebruik, te vet of te eiwitrijk eten kan gaan overheersen in je darmen. Deze bacterie veroorzaakt groene ontlasting, diarree, buikpijn en koorts.

Gele ontlasting

Je ontlasting krijgt een vies-gele tot okerachtige kleur als galkleurstof niet uit je lever en/of galblaas kan wegvloeien. Dit gebeurt meestal door een verstopping van je galbuis of leverbuis door toedoen van galstenen, leverproblemen of gezwellen. Ook een galblaasontsteking kan gele (of okerkleurige) ontlasting veroorzaken. Als galkleurstof niet wegstroomt, krijgen op den duur ook je huid, mondslijmvliezen en oogwit een geelachtige gloed (geelzucht). Gele of okerkleurige ontlasting of geel slijm bij je ontlasting kan ook ontstaan door overmatig alcoholgebruik. Hierdoor scheidt je lever meer afvalstoffen uit in je ontlasting.

Roestbruine tot roodbruine ontlasting

Een roestbruine tot roodbruine ontlasting komt vaak door een voeding met veel rode kleurstoffen (rode kool, rode bietjes, rode paprika e.a.). Maar zitten er helderrode bloedsporen in je ontlasting? Dan duidt dat doorgaans op een bloeding in het uiteinde van je spijsverteringskanaal (anus of endeldarm). Bloedingen kunnen ontstaan door aambeien, abcessen of tumoren, maar ook door (acute) ontstekingen, bacteriële infecties of wondjes. Hoe donkerder de rode sporen zijn, des te hoger in je spijsverteringskanaal de oorzaak van de bloeding zit.

Stinkende ontlasting

Een sterke geur van de ontlasting duidt op een aandoening. Normale ontlasting heeft een geur die veroorzaakt wordt door bacteriële fermentatie van voedingsstoffen en door dode darmbacteriën. In principe stinkt de ontlasting niet. Wanneer dit wel zo is of wanneer de ontlasting anders ruikt en blijft plakken, is er sprake van bijvoorbeeld een infectie. Bij kleine kinderen kan de ontlasting erg stinken ten gevolge van besmetting met parasieten of een glutenintolerantie.

Oorzaken

Een sterke geur wordt in veel gevallen veroorzaakt door:

1. Slechte vertering van eiwitten
2. Darmparasieten
3. Een slechte vertering en een gebrekkige opname van voedingsstoffen
4. Toename van zetmeel in de darm
5. Voedingsallergie
6. Glutenintolerantie
7. Darminfectie
8. Gebrek aan alvleesklier enzymen
9. Een ontsteking, Colitis ulcerosa of de ziekte van Crohn
10. Maagzuurremmers
11. Overgewicht en een toename van gasvorming
12. Slechte vetvertering. Ranzige vetlucht door overdaad aan vet.
13. Slechte eiwitvertering. Vooral de vertering van eiwitten veroorzaakt een onplezierige geur. Er bestaan meer dan 230 componenten die bijdragen aan de geur. Bij een hoge eiwitconsumptie stijgen Bacteroïdes en Atopostipes (een soort Lactobacil). Het gebruik van maagzuurremmers vermindert de eiwitvertering.
14. Slechte zetmeelvertering. Zuur ruikende ontlasting gaat vaak samen met een lage zuurtegraad van de ontlasting en gisting door een overdaad aan zetmeel.

Voorkomen van stinkende ontlasting

Een belangrijke stap is de oorzaak van de klachten te achterhalen. Vervolgens kunnen gevoelige voedingsmiddelen vermeden worden. Ook het eten van minder eiwitten kan helpen. Besmetting met parasieten kan worden voorkomen door een goede hygiëne. Daarnaast kan het gebruik van een pre- en probioticum uitkomst bieden.

Bristol-stoelgangschaal

De Bristol Stoelgangschaal of Bristol Stoelgangkaart (2) is een medisch hulpmiddel ontworpen om de vorm van menselijke ontlasting te categoriseren in zeven categorieën, variërend van harde keutels tot waterig. De vorm van de ontlasting hangt af van de tijd dat die in de darmen is geweest. Door de ontlasting in beeld te brengen, kan makkelijker worden vastgesteld wat de eventuele stoelgangproblemen veroorzaakt.

Zie voor ontlasting zelftesten onze zelftestenpagina.

Marijke Verstege

NDN nieuws is ook te vinden op www.ensie.nl