Chrononutrition: eetritme en gezondheidseffecten

Er wordt veel onderzoek gedaan naar het verband tussen het circadiaans ritme, het voedingspatroon, het metabolisme, het risico op hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en overgewicht. Het idee hierachter is dat voeding een wisselwerking heeft met onze biologische klok, die vele lichaamsprocessen aanstuurt.

Er zijn meer dan 100 functies in het lichaam die door circadiaanse ritmes worden aangestuurd, zoals bloeddruk, eetlust, afgifte van hormonen, hartslag, ontgifting en reacties op medicijnen. Uit onder meer het glucose- en lipidenmetabolisme blijkt dat ook fysiologische processen zoals honger en verzadiging, vertering, absorptie en metabolisatie van nutriënten 24-uurs schommelingen vertonen. De relatief recent opgekomen wetenschap die zich met dit onderzoeksveld bezighoudt heet chrononutrition (chronos = tijd (Grieks), nutrition = voeding).

Circadiaans ritme

Mensen, maar ook dieren, hebben een zogenaamde biologische klok. Dit is een interne klok die aangeeft wanneer we willen slapen, eten of wakker worden. Diep in de hersenen, net boven de kruising van de oogzenuw, bevindt zich de nucleus suprachiasmaticus (NS). Dit is een groep van een paar duizend zenuwcellen, die overdag actiever zijn dan ‘s nachts. In het optisch centrum wordt er onder invloed van lichtinval voor gezorgd dat het bioritme vanuit het NS wordt aangestuurd om de biologische klokken in het lichaam aan te sturen.

De zenuwcellen geven een ritmisch signaal af aan de rest van het lichaam, waardoor de circadiaanse ritmes in het lichaam worden gecoördineerd.
Dit ritme blijft ook zonder blootstelling aan licht- of temperatuur-schommelingen bestaan, maar het loopt niet helemaal gelijk aan de licht-donkercyclus: het is namelijk 24 uur en 11 minuten.
Om ervoor te zorgen dat de biologische klok gelijk blijft lopen met de licht-donkercyclus, wordt de NS elke dag gesynchroniseerd met behulp van lichtsignalen die worden opgevangen door het oog.

Verandering van de daglengte beïnvloedt circadiaanse ritmes. Een voorbeeld hiervan is de melatonineproductie in de pijnappelklier, die alleen in het voorjaar en de zomer ‘s nachts viermaal hoger is dan overdag. Ook slaap is een belangrijke factor in het circadiaanse ritme.

Naarmate we ouder worden, gaat de biologische klok uit de pas lopen en raken de circadiaanse ritmes verstoord. Daardoor stopt het lichaam met werken zoals het zou moeten. Vooral bij 80-plussers, daalt het aantal cellen in de biologische klok tot minder dan de helft vergeleken met mensen van 20-30 jaar. Ook bij patiënten met de ziekte van Alzheimer treedt veel celverlies in de biologische klok op. Mogelijk hebben deze patiënten en oudere mensen daardoor vaak een gefragmenteerd slaap-waakpatroon.

Orgaanklok

Elk orgaan en elk celtype heeft zijn eigen biologische klok, de zogenaamde orgaanklok.
De orgaanklokken volgen het ritme van de biologische hoofdklok maar kunnen ook door externe factoren zoals de blootstelling aan licht, slaap, voedselinname en fysieke activiteit beïnvloed worden.

Verstoringen in het slaap-waakritme (bv. slaaptekort, ploegendienst of jetlag) of op onregelmatige tijdstippen eten (bv. nachtelijk eten) kan de orgaanklokken uit ritme brengen ten opzichte van de biologische hoofdklok.
Dit kan leiden tot verstoringen in het metabolisme. Zo komen behalve (chronische) slaapproblemen ook maag-darmstoornissen en hart- en vaatziekten vaak voor bij werkers in ploegendienst.

Tijdstip van eten

Het tijdstip waarop we eten zou op verschillende manieren van invloed kunnen zijn op de gezondheid. Er zijn aanwijzingen dat veranderingen in het circadiaanse ritme invloed kunnen hebben op de stofwisseling, zoals de vertering en absorptie van eten en het energiemetabolisme. Dat blijkt onder meer uit het glucose- en lipidenmetabolisme.

Het tijdstip van eten zelf kan echter ook een zogenoemde ‘tijdaangever’ zijn, een signaalfunctie hebben voor weefsels en organen, net zoals daglicht voor de hersenen een signaal is om de biologische klok op af te stemmen. Het tijdstip van eten, de regelmaat en hoe vaak we wel of niet eten kunnen zo mogelijk van invloed zijn op het circadiaans ritme.
Mogelijkerwijs verkorten of verlengen bepaalde voedingsstoffen, zoals alcohol en cafeïne, het circadiaans ritme.

Observationele studies wijzen op mogelijk negatieve effecten van late maaltijden op de cardio-metabole gezondheid en de associatie met obesitas, maar klinische studies zijn te beperkt en divers om er conclusies aan te kunnen verbinden. Er bestaat binnen het onderzoeksveld van chrononutrition nog geen duidelijke consensus.
We kunnen dus nog niet zeggen of en hoeveel eetmomenten en welke tijdstippen ideaal zijn voor het behouden van een gezond gewicht en een lager risico op ziekten.

Moedermelk en de biologische klok

De samenstelling van moedermelk varieert van colostrum in de eerste dagen na de geboorte, via overgangsmelk tot rijpe moedermelk, vanaf ongeveer 2 weken na de geboorte.
Ook tijdens het borstvoeding geven zelf verandert de samenstelling van moedermelk geleidelijk.

Uit onderzoek [1,2] blijkt dat de hormonale, immunologische en nutritionele samenstelling van moedermelk door de dag heen verandert. Moedermelk is dus ook een vorm van chrononutrition.

Zo bevat moedermelk overdag hogere niveaus van cortisol en activiteitbevorderende aminozuren, die waarschijnlijk dienen om alertheid, voedingsgedrag en spijsverteringsprocessen in zuigelingen te bevorderen.
De moedermelk die ‘s nachts wordt geproduceerd bevat daarentegen lage niveaus van deze bestanddelen en levert juist hoge niveaus van melatonine en tryptophaan die slaap bevorderen, de spijsvertering ontspannen en celreparatie ondersteunen.

Als de baby direct borstvoeding krijgt, dan krijgt de melk die overeenkomt met de circadiaanse ritmes van de moeder, en mogelijk, andere circadiaanse signalen zoals licht-donkertecycli. Als de baby afgekolfde melk krijgt, is die niet vanzelfsprekend overeenkomstig met het circadiaans ritme. De baby krijgt bijvoorbeeld ‘s morgens melk, die de avond ervoor is afgekolfd. Dit zou het ontwikkelen van circadiaanse ritmes, bijvoorbeeld het slaapritme, kunnen verstoren.
Een simpele oplossing is om de afgekolfde melk te labelen met het tijdstip waarop het is afgenomen, en dus op hetzelfde tijdstip weer aan te bieden.

Beïnvloeding aandoeningen door biologische klok

• Hersen- en hartinfarcten treden vooral ‘s morgens vroeg op.
• De tremoren van Parkinsonpatiënten beginnen ‘s ochtends om zeven uur, ‘s middags nemen ze af en ’s nachts zijn er geen tremoren.
• Ook clusterhoofdpijn is klokgestuurd: de pijn begint ‘s nachts, de cortisolproductie is dan verhoogd en de afgifte van melatonine verstoord en, net als bij menstruele migraine, verminderd.
• Bij borst-, eierstok- en colorectale kanker is het circadiaanse ritme van concentraties bloedcellen, cortisol, leverenzymen en creatinine afwijkend.
• Ook bij obesitas, hypertensie en diabetes is het biologische ritme verstoord.
• Bij cardiovasculaire doodsoorzaken ligt de piek in de wintermaanden. Het lijkt er op dat dit door het donker komt en niet door de kou, want ook op plaatsen waar de winters mild zijn, doet dit verschijnsel zich voor.
• Verstoring van het circadiaanse ritme zou een allergische aandoening kunnen verergeren door het dereguleren van de epitheliale barrière en immuunfuncties [3].

Hartchirurgie en de biologische klok

Uit een studie [4] in The Lancet blijkt dat hartchirurgie het best in de middag kan gebeuren, omdat dat de beste resultaten geeft. Eerder onderzoek liet ook al zien dat cardiovasculaire events, die zich ‘s ochtends voordoen, meer schade berokkenen dan wanneer ze ‘s middags optreden.

Genetische analyse van weefselmonsters wees uit dat de 287 genen die de biologische klok in het hart reguleren, afhankelijk van het tijdstip van de dag, verschillen in expressie laten zien. Vermoed wordt dat daardoor reparatiemechanismen in de middag beter verlopen.

Artrose en de biologische klok

Sinds 2014 lopen er aan de Universiteit van Manchester twee langdurige studies naar hoe een verstoring van onze dagelijkse circadiaanse ritmes gepaard kan gaan met artrose en reumatoïde artritis.

Bij de studie m.b.t. artrose zijn tijdens het onderzoek circadiaanse ritmes in kraakbeen ontdekt. Op vaste tijdstippen tijdens de 24-uurscyclus wordt kraakbeen afgebroken en gerepareerd. Maar dat gebeurt niet gelijktijdig.
Door het verwijderen van een specifiek gen is het mogelijk om de biologische klok van een cel stil te leggen, waardoor ook het circadiaanse ritme wordt gestopt. Bij muizen werden na deze ingreep duidelijke tekenen van versnelde kraakbeenslijtage waargenomen.
Dit suggereert dat biologische klokken een cruciale rol spelen in het behoud van gezond kraakbeen en helpen bij het repareren van weefsel dat beschadigt is geraakt.

Men probeert nu nieuwe behandelingen te bedenken om deze gedempte circadiaanse ritmes in kraakbeenweefsel te stimuleren, zodat slijtage kan worden voorkomen. Hierdoor zou de kwaliteit van leven van mensen met artrose sterk verbeterd kunnen worden.

Reumatoïde artritis en de biologische klok

In de andere studie wordt onderzocht hoe de relatie tussen de biologische klok en het immuunsysteem ontstekingen bij reumatoïde artritis kan beïnvloeden. Onderzoek laat zien dat verstoring van de biologische klok een negatieve invloed op het immuunsysteem heeft.

Onregelmatige circadiaanse ritmes maken het lichaam gevoeliger voor ontstekingen, zoals die bij bijv. reumatoïde artritis worden gezien. In het onderzoek worden de dagelijkse patronen van een ontsteking in kaart gebracht. Meer inzicht in de 24-uurscyclus kan helpen om vaste tijdstippen te ontdekken waarop medicijnen het meest effectief werken. Uit het onderzoek bleek dat er ‘s nachts veel minder ontstekingen waren. Dit ging gepaard met hogere niveaus cryptochroom.

Cryptochroom is een eiwit dat de biologische klokken in de cellen aanstuurt. Onderzocht wordt nu hoe de toename van dit ‘klokeiwit’ naar een ander tijdstip van de dag kan worden verplaatst. Daardoor kan de werking van ontstekingsremmende medicijnen sterk worden verbeterd. Ook wordt gezocht naar nieuwe geneesmiddelen die de invloed van de lichaamsklok op het immuunsysteem zouden kunnen stimuleren.

Licht en de biologische klok

Bij depressieve patiënten is de biologische klok minder actief. De stemming kan verbeteren door blootstelling aan voldoende licht.

Bij te vroeg geboren baby’s kan de hoeveelheid licht in de omgeving invloed hebben op de ontwikkeling van de biologische klok, die zich in de eerste drie maanden ontwikkelt. Afwisseling van licht en donker is belangrijk voor de rijping van het brein. De couveuseafdeling is echter over het algemeen continu verlicht. Wanneer het licht daar ‘s nachts gedempt wordt, blijken couveusebaby’s minder zuurstof nodig te hebben en zich beter te ontwikkelen, waardoor ze vroeger naar huis kunnen.

In een verpleeghuis is het licht vaak juist te veel gedempt. Men doet dat om een gezellige sfeer te creëren. Maar als je ouder wordt, heb je meer licht nodig, zeker bij dementie. Meer licht in de leefruimte kan het ritme van Alzheimerpatiënten herstellen.

Het effectiefst is om ze een paar uur mee naar buiten te nemen. Op een mooie dag straalt de zon met een intensiteit van 50.000 tot 100.000 lux. Bij bewolkt weer is er nog altijd 1.000 tot 10.000 lux zonlicht aanwezig. Een leeslamp geeft slechts 200 tot 400 lux, en in een verlichte zitkamer is nog maar 25 tot 50 lux. aanwezig.

Tijdstip toediening medicatie

Het moment waarop een medicijn wordt toegediend, kan ook van invloed zijn op de concentratie in het bloed [5]. Hoe het lichaam omgaat met de opname en afbraak van medicijnen staat onder strikte controle van de biologische klok.

Iedereen heeft een unieke biologische klok. Deze kan precies aangeven wanneer een patiënt het beste zijn medicatie kan nemen, zodat bijwerkingen beperkt blijven.

Circadiaanse ritmes verbeteren

Een regelmatig dagschema helpt om circadiaanse ritmes te verbeteren. Een goede gewoonte is om op vaste tijden naar bed te gaan en weer op te staan, dus ook tijdens het weekend.
Zorg ook voor een donkere slaapkamer en kijk niet vlak voordat u gaat slapen op schermen van tv, computer, smartphone of tablet. De daarvan afkomstige straling, alsmede blauwe licht remmen de aanmaak van het slaaphormoon melatonine.

Marijke Verstege

Burnout Plus Combitest

Verkoopprijs (incl. BTW): € 313,90
Koop deze test hier
Ter bepaling van de actuele neuro-endocrinologische situatie. Laboratoriumanalyse van adrenaline, het cortisol dagprofiel, DHEA, dopamine, noradrenaline, serotonine, testosteron, progesteron en oestradiol. Zowel lichamelijke als geestelijke stress kan een duurzame uitwerking hebben op het lichamelijk en geestelijk welbevinden van de mens. De afstemming van het centrale zenuwstelsel en de fijne coördinatie als antwoord op stress volgt na een samenspel van cortisol met de eveneens stimulerende catecholaminen noradrenaline en adrenaline en in nauwe wisselwerking met het meer remmende serotonine.

Een burnout is het gevolg van een aanhoudende buitensporige individuele belasting. Deze toenemende vermoeidheid is geassocieerd met een stoornis van de neuronale en hormonale regulatie en het falen van de bijbehorende compensatiemechanismen. Met deze laboratoriumtest kan de actuele neuro-endocriene situatie worden bepaald.

Indicaties:

– verstoring circadiaans ritme
– extreme moeheid in de ochtend
– algehele vermoeidheid
– prestatievermindering
– depressie
– slapeloosheid
– angsten
– lichamelijke en geestelijke stress