Jaarlijks 190.000 kilo medicijnresten in oppervlaktewater

Door vergrijzing en medicalisering van de samenleving gaan we steeds meer medicijnen gebruiken. Farmaceutische vervuiling van het oppervlaktewater, dat gebruikt wordt voor drinkwater, door bijvoorbeeld Prozac kan risico’s opleveren voor het waterleven. Stoffen die aanwezig zijn in gehaltes boven de risicogrens kunnen het ecosysteem verstoren, wat leidt tot een slechte toestand van de natuur.

Wetenschappers van onder andere Universiteit Maastricht (UM) en het RIVM hebben uitgezocht [1] welke psychofarmaca zoal voorkomen in het oppervlaktewater van Nederland. Met name de concentraties van de middelen oxazepam en carbamazepine blijken zo hoog te zijn, dat risico’s voor het waterleven niet zijn uitgesloten.

Rioolwaterzuiveringen kunnen maar een deel van deze stoffen verwijderen, waardoor ze op sommige plaatsen een risico vormen voor organismen in het water, zoals kleine kreeftjes en vissen.

Verstoring van vruchtbaarheid en gedrag

Lage concentraties fluoxetine, een antidepressivum, beter bekend als Prozac, bleken de lichaamsconditie en de vitaliteit van het sperma van mannelijke guppy’s gedurende meerdere generaties te verminderen. De overleving van bepaalde soorten kan hierdoor op de lange termijn worden bedreigd.

De vervuiling van het water door psychofarmaca beïnvloedt ook het gedrag van deze organismen, waardoor ze agressiever of juist passiever kunnen worden en dit kan weer effect hebben op diverse voedselketens.

Hoe komen medicijnresten in het drinkwater terecht?

Routes waarlangs deze chemicaliën in het milieu terechtkomen:

• Onvoldoende adequate verwerking van medicijnresten die vrijkomen tijdens de productie van geneesmiddelen.
• Medicijnresten komen na gebruik door de patiënt via het riool in het oppervlaktewater terecht. Wanneer we medicijnen nemen, wordt niet al dat geneesmiddel in ons lichaam afgebroken en via onze urine en ontlasting komen medicijnresten in het riool terecht, waarna ze in het oppervlaktewater belanden.
  Overigens zegt het RIVM dat de concentraties aan medicijnresten in drinkwater veel te laag zijn om effect te hebben op het menselijk lichaam. Wat je ongemerkt binnenkrijgt via drinkwater, zou ongeveer 1000 keer minder zijn dan wat patiënten innemen bij het slikken van medicijnen.
• Door klimaatverandering neemt de kans op periodes van langdurige droogte en lage waterstanden toe. Daardoor kan de concentratie van medicijnresten in het oppervlaktewater op termijn flink toenemen.

Hoeveel geneesmiddelen worden er geloosd?

Uit een onderzoek uit 2020 door het RIVM [2] blijkt dat de uitstoot van medicijnresten naar oppervlaktewater ruim 190 ton per jaar bedraagt. Dit is zonder de zelfzorgmiddelen en de middelen die worden voorgeschreven in zorginstellingen of door de specialistische zorg. Het werkelijke aantal ligt dus nog zelfs hoger.

Er zijn ongeveer 200 soorten geneesmiddelen aangetoond in Nederlands oppervlaktewater. Voor drinkwaterbedrijven die oppervlaktewater als bron gebruiken voor de productie van drinkwater zijn medicijnresten nu al een urgent probleem. Hoeveel hiervan van buiten onze landsgrenzen via de Rijn en Maas binnenkomt is niet bekend. In de Rijn wordt een toename van stoffen als röntgencontrastmiddelen gezien.

Kunnen medicijnresten altijd worden aangetoond?

Regelmatig gaan concentraties van medicijnresten zoals diclofenac en ibuprofen, maar onder andere ook antibiotica en bloeddrukverlagers over risicogrenzen heen. Dat komt doordat veel medicijnresten een heel lage risicogrens hebben. Waterbeheerders zijn niet altijd in staat stoffen op dit lage niveau aan te tonen. Wanneer een stof niet wordt aangetroffen, kan deze nog steeds wel in concentraties aanwezig zijn die hoger liggen dan de risicogrens.
Naast stoffen waarvan de meetgegevens niet toetsbaar zijn, omdat de rapportagegrens te hoog is, zijn er ook stoffen waarvan geen betrouwbare risicogrens beschikbaar is.

Een recente studie die 61 verschillende geneesmiddelen uit 104 landen uit rivieren op 1.052 locaties mat, ontdekte dat 43,5% van de locaties sporen van ten minste één geneesmiddel bevatte die boven de veilige niveaus voor ecologische gezondheid lagen.

Feiten en cijfers m.b.t. medicijnen

1. Van alle mensen heeft 89% medicijnen in huis. Daarvan levert de helft overgebleven medicijnen niet in bij de apotheek.
2. Slechts 10% van de mensen weet dat medicijnresten in drinkwaterbronnen kan terechtkomen.
3. Maar liefst 90% van de medicijnresten komt via huishoudens in het milieu terecht.

Kunnen medicijnen niet gewoon milieuvriendelijker worden gemaakt?

Dezelfde eigenschap van medicijnen die ze effectief maakt, maakt ze tegelijkertijd ook bijzonder gevaarlijke milieuverontreinigende stoffen: geneesmiddelen zijn namelijk specifiek ontworpen om biologische effecten te hebben bij lage doses. Als je ze beter afbreekbaar maakt, zijn ze ook meteen minder effectief.

Hoe kan de hoeveelheid medicijnresten in water worden verlaagd?

1. Medicatie beter op elkaar afstemmen, waardoor de effectiviteit wordt verhoogd en ongewenste bijwerkingen verminderen en patiënten tevens minder medicijnen krijgen voorgeschreven en er dus minder medicijnresten ontstaan;
2. Gebruik van pharmafilters (zuiveringsinstallaties op locatie die de medicijnresten uit het afvalwater halen) bij zorginstellingen;
3. Extra zuivering bij innamepunten van oppervlaktewater voor drinkwater;
4. Internationale samenwerking bij onderzoek naar en aanpak van waterzuivering;
5. Bij rioolwaterzuiveringen een extra filter toevoegen, bijvoorbeeld een poederkoolinstallatie (PACAS) die medicijnresten uit het afvalwater haalt.

Er worden inmiddels drie zuiveringstechnieken onderzocht.
De eerste is BODAC: biologische actieve koolfiltratie.
De tweede is capillaire nanofiltratie met membranen.
Als derde wordt gekeken naar constructed wetlands: een natuurlijke zuivering middels planten.

U kunt zelf het beste niet-gebruikte medicatie inleveren bij apotheek of plek voor klein chemisch afval in plaats van het door de gootsteen of toilet te spoelen. Medicijnresten vallen namelijk onder klein chemisch afval.

PFAS door waterzuiveringsbedrijven geloosd in de natuur

PFAS, maar ook nitraat en bestrijdingsmiddelen stromen mee met regenwater naar het grondwater.
Voor de filtratie van oppervlaktewater ten behoeve van veilig drinkwater zijn er twee veelgebruikte methodes: met actieve kool en met membranen.
Membranen scheiden alleen maar en breken niets af.
Bij de filtermethode met actieve kool worden niet alle PFAS uit het water verwijderd en is het onduidelijk of de PFAS die wel worden gefilterd ook daadwerkelijk worden vernietigd.

Drinkwaterbedrijven die gebruik maken van membranen om te filteren, houden een PFAS-houdende afvalstroom met restwater over. Uit onderzoek door De Groene Amsterdammer [3] blijkt dat de PFAS die over blijft, door een paar drinkwaterbedrijven terug wordt geloosd in de natuur.

Drinkwaterbedrijven geven zelf aan dat ze niet goed weten wat ze met de reststroom van 20 procent waar PFAS in zit, moeten, omdat PFAS niet afbreekbaar is en er nog geen geschikte manier is om PFAS schoon te maken. Ze pleiten voor een Europees PFAS-verbod en benadrukken dat de vervuiler zou moeten betalen, niet de waterbedrijven.

Duitsland wordt opgeroepen PFAS-lozingen in de Rijn aan te pakken

Het produceren van schoon drinkwater wordt steeds kostbaarder door industriële lozingen van onder andere PFAS in Duitsland, aldus het samenwerkingsverband van drinkwaterbedrijven RIWA-Rijn. PFAS is een verzamelnaam voor zo’n vierduizend chemicaliën die moeilijk afbreekbaar zijn in het milieu.

Volgens de organisatie voldoet Duitsland met de lozingen niet aan de afspraken over waterkwaliteit die nationaal en in Europees verband zijn gemaakt. Zo heeft Duitsland met andere Rijnlanden afgesproken dat er grenswaarden worden opgenomen in vergunningen en het uiteindelijke streven is zelfs helemaal geen lozingen.

De gemaakte afspraken worden echter niet opgevolgd. Weliswaar worden in de afgegeven vergunningen de streefwaardes vermeld, maar omdat die niet wettelijk afdwingbaar zijn, heeft het geen consequenties als een bedrijf meer loost dan de streefwaarde.
Daarom voldoet Duitsland met de lozingen niet aan de afspraken over waterkwaliteit die nationaal en in Europees verband zijn gemaakt. Op dit moment wordt er op sommige plekken tien keer meer geloosd dan is afgesproken en zit er in het Rijnwater drie tot vier keer meer PFAS dan veilig wordt geacht.

Opvallend is dat Duitsland samen met Nederland, Denemarken, Noorwegen en Zweden werkt aan een Europees totaalverbod op PFAS. Tegelijkertijd gebeurt er in Duitsland nu echter nauwelijks iets om lozingen tegen te gaan.

Volgens RIWA-Rijn lukt het Duitsland tot nu toe niet om duidelijke grenswaarden voor hoeveelheden PFAS vast te stellen, omdat nog niet duidelijk is wat de “best beschikbare techniek” is voor het zuiveren van PFAS uit industrieel afvalwater. De waterbedrijven stellen echter dat als er harde grenzen worden gesteld, de industrie aan de slag zal gaan om sneller betere zuiveringstechnieken of eventueel alternatieven voor PFAS-verbindingen te ontwikkelen.
Overigens geeft Nederland zelf eeuwigdurende vergunningen af, hetgeen ook niet in overeenstemming met het Rijnverdrag is.

Andere oorzaken voor drinkwatervervuiling

Grondwater kan verontreinigd raken, doordat stoffen die uit de lucht vallen in de bodem terechtkomen. Dit gebeurt bijvoorbeeld door verbranding van steenkool en andere schadelijke stoffen (houtstook in open haarden) die via onze schoorstenen in de lucht komen.

Drinkwater kan ook verontreinigd raken door bacteriën. zoals de enterococcen-bacterie. Om ervoor te zorgen dat er de hele dag water uit de kraan komt, is een wateropslag nodig, een reservoir dat constant water ontvangt vanuit de zuivering. Soms komt het water daaruit in contact met ‘buiten’, bijvoorbeeld door een lek. Als dat zo is, kan er verontreinigd regenwater naar binnen stromen.

Bestrijdingsmiddelen komen volgens het RIVM via het naar het water toewaaien van bestrijdingsmiddelen tijdens het bespuiten en via de bodem (door drainage, afspoeling) in het water terecht.

De totale geschatte uitstoot van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater bedraagt circa 17.000 kilo per jaar. De hoeveelheden (aantal ton) zegt niet alles over de concentraties waarin de stoffen in het milieu komen. Als een boer bijvoorbeeld gewassen besproeit, ontstaat er een korte piek, die flinke milieuschade kan aanrichten, omdat de concentraties giftige stoffen dan tijdelijk heel hoog zijn in het oppervlaktewater.

Waar komt (drink)watervervuiling voor?

Hoe vervuild het water is, hangt af van de bron. Er zijn verschillende waterbronnen in Nederland. In het westen wordt voornamelijk oppervlaktewater (van bijvoorbeeld rivieren) gezuiverd, in het oosten en zuiden is dat grotendeels grondwater.

Vooral het diepe grondwater is goed beschermd tegen afvalstoffen door menselijk handelen, hoewel ook in grondwater medicijnresten voorkomen.

Voor oppervlaktewater zijn vaak meer zuiveringstechnieken nodig om het schoon te krijgen in vergelijking met grondwater. Sommige schadelijke stoffen die in drinkwater voorkomen, komen, als het uit hetzelfde gebied afkomstig is, ook in fleswater voor.

Wie controleert de kwaliteit van het drinkwater?

Dat doen de drinkwaterbedrijven regelmatig zelf via een meetprogramma. De Inspectie Leefomgeving en Transport houdt hier toezicht op en maakt daar rapportages van. Het RIVM, dat een grote rol speelt in de beleidsondersteuning richting dit ministerie, evalueert die gegevens en rapporteert vervolgens aan het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

Kaderrichtlijn Water in Nederland

Door klimaatverandering en de alsmaar groeiende vraag naar voldoende hoeveelheden water van goede kwaliteit voor uiteenlopende toepassingen komt water in de EU steeds meer onder druk te staan. Met de Kaderrichtlijn Water wordt getracht de kwaliteit van water te beschermen en te verbeteren.

Deadlines met betrekking tot wanneer het oppervlaktewater in goede toestand zou verkeren, zijn eerder echter niet gehaald en de naar 2027 verschoven deadline zal waarschijnlijk ook niet worden gehaald, omdat er de afgelopen tijd te weinig maatregelen zijn genomen om dat op orde te krijgen.

Kun je zelf je drinkwater zuiveren?

Er bestaan waterfilters en apparaatjes  die door middel van elektrolyse op een milieuvriendelijke manier pesticiden efficiënt afbreken en micro-organismen doden. Wanneer de verontreinigingen onschadelijk zijn gemaakt zijn ze gemakkelijk weg te spoelen met water.

zie ook:

Verontreiniging van ons drinkwater.
Water beste energiedrankje.
Teveel PFAS in voeding en drinkwater.
PFAS: risico’s voor gezondheid en milieu.

Marijke Verstege