Fytotherapierecepten in de keuken

Wanneer je met planten en kruiden je gezondheid wilt ondersteunen, wordt dit ook wel “fytotherapie” genoemd. Veel van de gebruikte planten in de fytotherapie zijn kruiden. Wil je meer weten over hoe je kruiden in de keuken wilt toepassen lees dan in dit artikel meer over fytotherapeutische recepten.

Duizendknoophummus

Ze staan langs de border van het voedselbosje en de smaak is echt heerlijk. Een beetje zurig, zoals rabarber, maar tegelijk wat frisser. Duizendknoop is niet bij iedereen geliefd, wat begrijpelijk is, omdat hij heel veel inheemse planten overwoekert en gebouwen, wegen en leidingen beschadigt. Maar steeds meer mensen koken er ook mee en een aantal jaar geleden stond zelfs in het Algemeen Dagblad online een artikel van een chefkok die ermee kookt in zijn restaurant.

Botanie
De botanische naam van Japanse duizendknoop is Fallopia japonica en de plant is familie van de rabarber. Hij komt van oorsprong uit Japan en werd door meneer Philipp Franz von Siebold ingevoerd als tuinplant. Hij was een arts die in dienst van Nederland in 1823 naar Japan was vertrokken. Vanuit de Hortus in Leiden heeft Japanse duizendknoop zich verspreid over Nederland en de rest van Europa. In Nederland is hij pas na 1950 op grote schaal gaan verwilderen door het storten van tuinafval met plantenresten en inmiddels komt hij in vrijwel heel Nederland voor. (Bron: WUR)

Fallopia japonica betekent ‘pijn-trekker’ of ‘pijn verwijderaar’ en wordt in Japan, China en Korea al meer dan 2000 jaar gebruikt binnen de kruidengeneeskunde. Er is al heel veel klinisch onderzoek naar de plant gedaan, waar je online veel positieve resultaten van kunt vinden. De werking wordt voornamelijk toegekend aan het hoge gehalte resveratrol, een krachtige antioxidant die je ook in (de steeltjes, pitten en schil van) druiven vindt, en dat de gezondheid van hart en vaten ondersteunt.

Maar ook is uit veel onderzoeken gebleken dat deze bijzondere plant antibacteriële en schimmelwerende eigenschappen heeft, immuunregulerende, ontstekingsremmende, zenuwstelselbeschermende en pijnstillende eigenschappen heeft en heel veel meer.

Straks zal ik nog iets meer over duizendknoop en de contra-indicaties vertellen, maar eerst even dit heerlijke hummusrecept.

Deze hummus maakte ik met ‘doorgekookte’ boterbonen ( ook wel limabonen genoemd, zijn grote roomwitte bonen met een iets zoete smaak), omdat de hummus dan heel smeuïg wordt, maar ook omdat veel van de saponinen in de bonen daardoor onschadelijk worden gemaakt, wat voor mensen met gevoelige darmen heel prettig is.
Uiteraard kun je de hummus ook met pompoen of andere groenten maken als je helemaal geen saponinen eet.

Wat je nodig hebt
400 gram boterbonen/limabonen uit pot (liever geen blik in verband met weekmakers en het liefst natuurlijk zelf gedroogde bonen weken en koken)
1/4e cup fijngesneden scheuten en puntblaadjes van Japanse duizendknoop (het buitenste velletje haal je eraf)
1/4e cup tahini (sesampasta) of amandelpasta als je geen zaden eet
150 ml gekookt water
2 eetlepels citroensap
2 eetlepel olijfolie (of meer)
2-3 tenen knoflook
1/4e theelepel komijn
snuf zout
snuf peper
snuf cayennepeper

Hoe je de hummus maakt

• Snijd de knoflook heel fijn met een mes. Pers hem liever niet, want daarmee gaan veel stoffen verloren, die juist zo gezond voor ons zijn. Laat de knoflook tien minuten ademen. Door het contact met zuurstof, wordt de gezondheidsondersteunende werking sterker. Doe de knoflook daarna in 2 eetlepels olijfolie en laat staan. Op deze manier trekken de stoffen in de olie, waardoor ze beter verspreid worden in de hummus.
• Kook nu de voorgekookte bonen 15 minuten afgedekt in ruim water of zorg dat als je met gedroogde bonen werkt, deze goed geweld zijn en kook ze dan nog zo’n 30 minuten op laag vuur.
• Doe als alle ingrediënten zijn afgekoeld, alles in een high speed blender en proef tussendoor of je nog een beetje extra peper of zout erbij wilt.
• Doe de hummus in een kom, sprenkel er nog wat peper, cayenne en fijngesneden duizendknoop over, ‘drizzle’ er nog een beetje olijfolie over, en smullen maar!

Leuk weetje:
Als je niet van de ‘wrange’ smaak van knoflook houdt, dan kun je de knoflook ook in een beetje citroensap trekken. Het zuurt onttrekt het ‘wrange’ dan en er blijft dan een licht zoete smaak over. Giet het zuur dan wel af en voeg vervolgens zoals omschreven nieuw citroensap aan het recept toe.

Belangrijk om te weten, contra-indicaties

Sommige familieleden van de Japanse duizendknoop kunnen een fototoxische reactie veroorzaken bij mensen die hier gevoelig voor zijn. Van de Japanse duizendknoop is dat zover ik weet niet bekend. Veel verschillende soorten bevatten ook oxalisch zuur (wat de plant een citroenachtige smaak geeft) een substantie die andere mineralen kan binden, waardoor je bepaalde mineralentekorten kunt oplopen als je er te veel van eet. Ga dus niet in één keer alle duizendknoop uit de tuin opsnoepen, en als je er wat meer van wilt eten, kook de bladeren en stelen dan. Daardoor vermindert de hoeveelheid oxalisch zuur (oxaalzuur; lees hier meer over) namelijk. Voor mensen met reumatische klachten, artritis, jicht, nierstenen en mensen die te veel maagzuur aanmaken, is het wijs om geen Japanse duizendknoop te eten, omdat het oxalisch zuur deze klachten kan verergeren.

Kokosyoghurt-kruidendip

Ingrediënten
• 300 gram kokosyoghurt of andere yoghurt die je graag eet
• 1 handje gedroogde kamillebloemen
• 1 handje gedroogde pepermuntblad
• 1 handje verse citroenmelisseblad
• peper en zout naar smaak
• vers citroensap naar smaak
• Optioneel: een half theelepeltje honing

Hoe je de dip maakt

• Snijd alle kruiden fijn en meng ze met de yoghurt (je kunt een beetje bewaren om te garneren).
• Doe de honing erbij (optioneel).
• Voeg peper en zout naar smaak toe.
• Nog een keer roeren en klaar!

Verse frisse brandnetelpesto, voor de lente

Voordat je plukt: kijk altijd of er voldoende van de bloemen of kruiden zijn voor bijen en andere insecten. Zo zijn paardenbloemen bijvoorbeeld heel belangrijk voor (90 soorten!) bijen, omdat er aan het begin van de lente nog niet heel veel voeding voor ze te vinden is . Dus als er maar een paar staan, laat ze staan en ga dan alleen voor de brandnetel en eventueel andere (tuin)kruiden. Wat je nodig hebt voor deze heerlijke zachte pesto.

Ingrediënten
• 2 cups verse brandneteltoppen
• 1/2e cup jonge frambozenblaadjes
• 3 blaadjes snijbiet (optioneel)
• 1/2e cup paardenbloem; bloemen en blad
• 1/3e tot een 1/2e cup olijfolie (begin met minder)
• 2 handjes pijnboompitten
• 2 handjes parmezaanse kaas of edelgistvlokken (of naar smaak)
• 2 teentjes knoflook
• sap van een 1/2e limoen
• zwarte peper naar smaak
• (Himalaya of Keltisch zee)zout naar smaak
• cayennepeper of chilivlokken naar smaak

Hoe je de pesto maakt
Borstel of spoel de kruiden af, als er veel aarde aanzit.
Zet een pannetje water op.
Voeg als het water kookt de brandneteltoppen, frambozenblaadjes en snijbiet aan het water toe en laat 2 minuten koken.
Giet na twee minuten af (en bewaar het water!*) door een zeef en laat afkoelen.
Doe vervolgens alle ingrediënten in een blender en meng tot het een zachte smeuïge pesto is.

Heerlijk op een home made wrap of een zuurdesembroodje, maar ook heel lekker in een saus met groenten voor bij konjacnoodles bijvoorbeeld.
Het water waarin je de brandnetel hebt gekookt kun je warm of koud drinken, eventueel met een beetje lokale honing van een imker uit de buurt. Je kunt er ook nog andere kruiden in laten trekken.

Kruidenkoffie

De kruiden die ik voor deze ‘koffie’ gebruik hebben eigenschappen, die de aanmaak van spijsverteringssappen helpen bevorderen en (daarmee onder andere) je levergezondheid, spijsvertering en hormoonbalans helpen ondersteunen.

Kruiden die je nodig hebt
Dit is voor een liter pot kruiden.
1 cup (geroosterde) cichorei (Dille & Kamille verkoopt cups (klik))
1/2e cup paardenbloemwortel (weglaten als je maagklachten of last van maagzuur hebt)
1/2e cup alantwortel, Inula helenium
1/2e cup fenegriekzaden, Trigonella foenum-graecum
1/2e cup venkelzaden, Foeniculum vulgare
1/2e cup chaga, Inonotus obliquus
1/2e cup tulsi (heilige basilicum), Ocimum tenuiflorum
1/2e cup kardemom, Elettaria cardamomum
2 eetlepels gedroogde gember, Zingiber officinale
2 eetlepels gedroogde kaneel, Cinnamomum verum

• Dit zijn allemaal kruidendelen (zaden, bast, wortel), waar kruidengeneeskundigen gewoonlijk een decoct (afkooksel) van maken om de ondersteunende eigenschappen zo goed mogelijk te onttrekken. Maar de ‘koffie’ die ik maak zonder decoct, vind ik nog steeds heerlijk en ik merk absoluut een positief effect op mijn spijsvertering als ik het drink .
• Je kunt uiteraard ook minder of andere kruiden gebruiken. Mooie alternatieven die eenzelfde type werking als de andere kruiden hebben, zijn bijvoorbeeld sarsaparilla (Smilax ornata), een beetje zoethout (Glycyrrhiza glabra – tenzij je een hoge bloeddruk hebt), reishi/gesteelde lakzwam (Ganoderma lingzhi), pau d’arco/lapacho (Handroanthus impetiginosus) of cacaostukjes.

Hoe je de kruidensamenstelling maakt
Meet alle kruiden af, doe ze in een kom of leg ze op een groot bord en roer goed om. Doe ze vervolgens in een glazen pot. Zet de ingrediënten op een label, inclusief de houdbaarheid van de kruiden. Je houd de houdbaarheid aan van het kruid waarvan de houdbaarheid het kortst is.

Hoe je de koffie maakt

• Doe een eetlepel van kruiden in een percolator/”french press” of gewoon in een theepot (met filter) en giet hier 200 ml water op. Laat minimaal een half uur staan (eventueel in een slow cooking bag of hooimadam). Zelf laat ik de kruiden de hele nacht trekken voor een sterkere bitterdere smaak.
• Pers of zeef de kruiden en verwarm de ‘kruidenkoffie’ nog even in een pannetje.
• Drink zo of maak er een heerlijke latte van door in de tussentijd kokosmelk of biologische verse rauwe biologische melk op te warmen (tot 40% als je wilt genieten van alle voedingsstoffen) en op te kloppen.
• Giet de koffie in je favoriete mok, giet je melk erop (eventueel met een snufje kaneel of vanillepoeder) en genieten maar! Moet je wennen aan bitter, dan kun je een beetje rauwe lokale honing toevoegen. Doe dit als de kruidenkoffie maximaal 37 graden is, zodat je ook kunt genieten van de voordelen van de honingenzymen.

Gedroogde kruiden kopen
Je kunt in je eigen stad mogelijk biologische kruiden kopen, maar als dit lastig is, kan het ook online. Bijvoorbeeld bij ‘Het blauwe huis’, de Kruidshop en de theeplantage. In België heb je ook ‘t Lof der kruiden.

Reishi-ashwagandha latte

Deze latte is namelijk één van die heerlijke alternatieven voor koffie, die wat mij betreft ook heel gezellig klinkt. Daarom dit receptje met reishi (lakzwam) en ashwagandha (ook wel Indiase Ginseng genoemd) en home made walnotenmelk.
Reishi en Ashwagandha worden in de kruidengeneeskunde breed ingezet.

Zo bevat reishi (Ganoderma lucidum) enorm veel polysacchariden, (complexe zetmelen) die het immuunsysteem stimuleren. En hoewel je dit systeem zeker niet altijd wilt stimuleren, als je bijvoorbeeld een auto-immuunziekte hebt of als je snel allergische reacties hebt, verbetert reishi juist de functie en effectiviteit van immuuncellen. En dat is een heel ander verhaal dan je immuunsysteem in zijn algemeenheid stimuleren.

Reishi is ook een adaptogeen, wat betekent dat deze prachtige zwam het lichaam ondersteunt om goed met spanning, stress en trauma om te gaan. Daarbij wordt reishi binnen de kruidengeneeskunde ook ingezet voor klachten met betrekking tot diabetes, (chronische) vermoeidheid en pijn, heeft hij leverbeschermende eigenschappen, en staat hij erom bekend dat hij zenuw- en hersenfuncties en de structuur en functie van de longen kan ondersteunen.

Ashwagandha is ook zo’n bijzondere adaptogeen, die wordt beschouwd als een wortel die die het lichaam algemeen versterkt en tot rust brengt. De wortel is ook ontstekingsremmend en immuunregulerend, ontspant het zenuwstelsel en is onder andere pijnstillend en slaapbevorderend (als je hem voor een langere periode gebruikt).

Ingrediënten
1 cup home made walnotenmelk (of andere plantaardige melk, zoals kokosmelk)
1/2e cup water
1 theelepel reishi-poeder
1/2e theelepel ashwagandha-poeder
1/2e theelepel fairtrade (!) rauwe cacao
1/2e theelepel maca (optioneel)
snufje himalayazout
snufje kaneel
1 mejouldadel
2 theelepeltjes kokosolie
1 druppel vanille-extract (optioneel)

Hoe je de latte maakt

• Verwarm de kokosolie samen met de walnotenmelk.
• Als de kokosolie gesmolten is en de melk zo warm als je lekker vindt om te drinken, doe je deze met alle overige ingrediënten in een blender.
• Press the button tot alles goed gemengd en smooth is, en klaar ben je!

Deze latte is koud ook heerlijk.
Smelt dan de kokosolie au bain marie, doe deze met alle andere ingrediënten in de blender et voilà!

Darmgezondheid en gemoed

Hierbij een recept van een heerlijke soep, een kruideninfusie en olieblend die je darmgezondheid kunnen ondersteunen. En afsluitend ook nog een olieblend die je gemoed kan ondersteunen, op het moment dat je je down of somber voelt.

Soep
Een van de makkelijkste manieren om je darmgezondheid te verbeteren is door je voedingspatroon aan te passen. Veel mensen zien daar tegenop, omdat ze het idee hebben dat ze dan niets meer mogen eten. Maar als je je richt op wat je wel kunt eten en daar lekkere recepten bij zoekt, dan valt verandering vaak enorm mee.

Misschien dat deze soep je daarbij kan helpen. Ben je vegan? Dan kun je de bottenbouillon uiteraard vervangen door groentebouillon. Maar misschien vind je het ook wel interessant om meer te lezen over hoe een goede biologische bottenbouillon je gezondheid kan ondersteunen.

Ingrediënten
1 grote flespompoen, geschild,ontpit, in blokjes gesneden)
1 rode ui geschild, in stukjes gesneden
1 eetlepel ghee (of kokosolie)
1-2 cm verse gember, geschild, fijngesneden
2 eetlepels knoflook, gesneden
10 minuten laten rusten, daarna minimaal 15 minuten in een beetje olijfolie laten trekken (zie bereiding)
4 cups bottenbouillon (wil je dit niet zelf maken, de bouillon van de soepfabriek of oerbouillon is erg goed).
1 cup kokosmelk
3 theelepels komijn
3 theelepels heemstwortel (optioneel)
1 theelepeltje himalayazout
1 theelepel zwarte peper
1/2e tot 1 theelepel peper (naar smaak)
1/2e theelepel gemalen venkel
1/2e theelepel gemalen zoethout (optioneel, niet wijs als je een hoge bloeddruk hebt)
1/2e theelepel gemalen kardemom

Hoe je de soep maakt

• Smelt de ghee in een soeppan, voeg de ui toe en fruit deze 5-10 minuten op laag vuur.
• Houd het vuur laag en doe de pompoen erbij. Laat 15 minuten zachtjes garen en roer af en toe.
• Voeg de bouillon nu toe en laat alles nog 10 minuten nog zachtjes pruttelen.
• Haal de pan even van het vuur en meng alles met een staafmixer tot een gladde soep.
• Voeg alle kruiden toe, roer alles goed door en laat nog 5 minuten trekken.
• Nu kun je de kokosmelk al roerend toevoegen.
• Voeg de olie met de knoflook toen als de eerste hitte een beetje van de soep is. Nog beter is het om een beetje van de olie met knoflook pas op je bord door de soep te roeren. Op die manier behoudt de knoflook zijn werking het best.

Kruideninfusie
Je kunt je darmgezondheid ook ondersteunen door middel van kruideninfusies. Deze maak je door kruiden in water te laten trekken, zoals je dat ook met thee kunt doen.

Sommige kruiden bevatten bijvoorbeeld slijmstoffen die als een ‘zalf’ voor je darmen werken. Heemst en lindebloesem zijn hier voorbeelden van. Maar zo zijn er ook kruiden die bijvoorbeeld ontstekingsremmende, gasverdrijvende, ontkrampende eigenschappen hebben.

In mijn praktijk maak ik kruidenblends op maat, ook voor vrouwen met darmklachten. Hierbij houd ik rekening met je constitutie, met hoe jouw lichaam in elkaar zit, of je medicijnen gebruikt, enzovoort. Als je dagelijks darmklachten hebt, is het wijs om kruiden te gebruiken die bij je passen en niet zomaar kruiden te gaan gebruiken.

Kruideninfusie (‘thee) voor ondersteuning spijsvertering
Meng de volgende kruiden in een pot:
5 eetlepels kamille, Matricaria chamomilla
5 eetlepels kattenkruid, Nepeta cataria
4 eetlepels goudsbloem, Calendula officinalis
2 eetlepels kruizemunt, Mentha spicata
2 eetlepels paardenbloemblad, Taraxacum officinalis

Bereiding en gebruik
Doe 1 tl van de kruiden in een mok en doe hier een klein beetje koud water bij.
Giet er vervolgens gekookt water op.
Laat 7-30 minuten afgedekt trekken.
Giet de thee door een zeefje, druk al het vocht uit de kruiden en genieten maar!⁣

Etherische oliën

Er zijn verschillende etherische oliën onderzocht die de darmgezondheid heel goed kunnen ondersteunen. Een aantal hiervan heb ik op een rijtje gezet voor je, met daaronder een voorbeeld van een olieblend die je op je buik kunt masseren als je geregeld kramp in je darmen hebt of bijvoorbeeld veel last hebt van lucht in je buik.

Gember (Zingiber officinale), ondersteunt de gezondheid van het microbioom.
Karwij (Carum Calvi) heeft een pijnverzachtende werking en ondersteunt de spijsvertering.
Koriander (Coriandrum sativum) heeft een ontkrampende werking, ondersteunt de spijsvertering en bevordert trek.
Kruizemunt (Mentha spicata) heeft een gasverdrijvende werking en ondersteunt een goede vertering.
Limoen (Citrus × aurantiifolia) bevordert een goede spijsvertering en heeft een ontspannende werking op het zenuwstelsel.
Mandarijn (Citrus reticulata) bevordert ook een goede spijsvertering en heeft ook een ontspannende werking op het zenuwstelsel.
Pepermunt (Mentha x piperita) heeft een ontkrampende werking op het spijsverteringskanaal.
Tijm (Thymus vulgaris) heeft ook een ontkrampende werking.
Venkel (Foeniculum vulgare) heeft een pijnstillende en ontkrampende werking.

Graag benadruk ik dat als je bijvoorbeeld prikkelbare darmsyndroomklachten of andere darmklachten hebt, het verstandig is om de oorzaak van je klachten aan te pakken. Op die manier kun je vanuit je kern weer gezond en sterk worden en hoef je meestal niet jaren bezig te zijn met symptoombestrijding.

Voorbeeld van een olieblend die de spijsvertering kan ondersteunen
3 druppels kruizemunt
3 druppels limoen
4 druppels zoete marjolein
4 druppels venkel
6 druppels pepermunt

Vul tot 10 ml af met draagolie, zoals kokosolie of amandelolie.

Gebruik
Breng voor of na de maaltijd aan op de maag- en darmstreek.
Met de klok mee inwrijven bij algemene ondersteuning.
Tegen de klok inwrijven bij diarree.

Voorbeeld van een olieblend die ondersteuning kan bieden bij somberheid
3 druppel limoen
3 druppels blue tansy (boerenwormkruid)
4 druppels atlasceder (cedarwood)
5 druppels zoete sinaasappel
5 druppels bergamot

Vul tot 10 ml af met draagolie, zoals kokosolie of amandelolie.

Gebruik
Breng de olie als je je somber voelt 2-3 keer per dag aan op de hals, op de polsen en eventueel op de borst rond de hartstreek.

Diffuser
Bovengenoemde samenstelling kun je ook in een flesje doen zonder draagolie. Daar kun je vervolgens drie druppels van in de diffuser doen en deze drie keer per dag een uur aanzetten (vaak is 1 keer 3 druppels voor de hele dag voldoende, maar je kunt er altijd een druppeltje bij doen).

Belangrijk

Ga met aanhoudende en ernstige klachten altijd naar een arts.
De recepten zijn algemene recepten om de spijsvertering en het gemoed op algemene en milde wijze te ondersteunen. Ze zijn niet bedoeld als medisch advies.
Check als je medicijnen gebruikt, chronische klachten hebt, ziek bent of zwanger, altijd contra-indicaties van kruiden en oliën voordat je ze gebruikt. Echte kamille kan namelijk de werking van medicijnen verminderen of versterken en zo kunnen ook andere kruiden en etherische oliën contra-indicaties hebben.
Zoek altijd op (of vraag aan een deskundige) wat de maximaal aangeraden verdunningspercentage van etherische oliën voor gebruik op de huid zijn, om nare reactie te voorkomen. Veilig gebruik betreft het zo laag mogelijk houden van risico’s op bijvoorbeeld huidreacties, opbouwende sensitiviteit en allergieën. Hoe zuiver je oliën ook zijn, dergelijke reacties kunnen altijd en bij iedereen ontstaan.

Jacqueline van Liere, praktijk Makor (voedingskundige, herborist, klinische kruidengeneeskunde, aromatherapie).
Website: Makor care.

Redactie NDN:
Gebruik je medicijnen, heb je (een verleden met) lever- of nierklachten of klachten aan de urinewegen, ben je zwanger, geef je borstvoeding of heb je andere lichamelijke klachten, check dan eerst de precieze contra-indicatie van de op deze pagina genoemde kruiden. En als je onder behandeling van een arts/therapeut/natuurdiëtist bent, overleg dan ook eerst met hen of zij instemmen met het gebruik van deze kruiden.

E-bookje ‘Kruideninfusies’

Het e-bookje ‘Kruideninfusies’ (hier te bestellen)heb ik geschreven vanuit mijn wens om zo veel mogelijk mensen op weg te helpen om door middel van kruideninfusies (‘kruidentheeën’) hun gezondheid te versterken.

In dit digitale boekje vind je meer dan 15 eenvoudige recepten van kruideninfusies die je gezondheid en het zelf herstellend vermogen van je lichaam kunnen versterken. Het zijn recepten die specifieke organen en lichaamssystemen ondersteunen. Denk aan de lever, milt, huid, maar bijvoorbeeld ook je spijsvertering, immuunsysteem en urinewegen. Elk recept bestaat uit drie ingrediënten, en veel kruiden komen in verschillende recepten terug.

Samengevat vind je in dit boekje:

• Compacte, behapbare, praktische kennis
• Meer dan 15 eenvoudige recepten met maar 3 ingrediënten
• Gezondheidsversterking voor meer dan 15 organen en lichaamssystemen
• Voorbeelden van hoe kruiden werken
• Een basismethode om kruideninfusies te maken
• Werken met verschillende plantendelen
• Basisuitleg over contra-indicaties
• Mooie kruiden- en glaswerkadresjes

Met behulp van dit boekje, kun je vol zelfvertrouwen aan de slag om thuis kruideninfusies te maken om jouw gezondheid te versterken!

De recepten in dit boekje zijn samengesteld voor volwassenen (en kinderen vanaf 15 jaar), hoewel jongere kinderen kruideninfusies ook veilig kunnen drinken; mits ze gemaakt zijn met kindveilige kruiden en juist gedoseerd worden op basis van gewicht en/of leeftijd. Dit is een onderwerp dat meer uitleg vraagt en daarom niet binnen de opzet van dit boekje past.